«نگهبانان قانون؛ دیروز و امروز»

با وجود تمام مباحثی که درباه جایگاه، وظایف و صلاحیت شورای نگهبان مطرح می‌شود، شاید مروری بر نام و یاد نگهبانان دیروز این شورا در سالروز تشکیل این نهاد، خالی از لطف نباشد.

به گزارش ایسنا، نظارت بر قانونگذاری، تفسیر قانون اساسی و نظارت بر انتخابات‌ مهم‌ترین وظایف شورای نگهبان است که این امور توسط اعضای این شورا که شامل شش فقیه و شش حقوقدان است، انجام می‌شود.

بیشتر بخوانید: اخباری که در وبسایت منتشر نمی‌شوند!

«فقهای شورای نگهبان»

شرایط فقها

در اصل 91 قانون اساسی آمده که «به منظور پاسداری از احکام اسلام و قانون اساسی از نظر عدم مغایرت مصوبات مجلس شورای اسلامی با آن‌ها، شورایی به نام شورای نگهبان با ترکیب زیر تشکیل می­‌گردد:

شش نفر از فقهای عادل و آگاه به مقتضیات زمان و مسایل روز. انتخاب این عده با مقام رهبری است...»

به موجب این اصل، «فقاهت»، «عدالت» و «آگاهی به مقتضیات زمان و مسایل روز»، شرایط عضویت در شورای نگهبان است.

فقه در لغت به معنای «فهمیدن» است و فقیه اصطلاحاً به کسی گفته می ­شود که توانایی استنباط و استخراج احکام شرعی از منابع فقهی (کتاب خدا، سنت، عقل و اجماع) را داشته باشد. با توجه به اسلامی بودن نظام جمهوری اسلامی و ضرورت انطباق کلیه مصوبات با احکام شرعی و نیز مرجعیت فقها در بیان احکام شرعی، شرط فقاهت، منطقی است.

شرط دیگر، «عدالت» است. نوع وظایف شورای نگهبان و اهمیت آن ایجاب می­ کند که اعضای این نهاد دارای یک وارستگی اخلاقی و تقوای بالایی باشند. عدالت، مخالف فسق است و عادل به کسی گفته می­ شود که از هوای نفس خویش پیروی نمی­ کند و در رفتار و گفتار خود مراقبت می­ کند تا بر خلاف رضایت خداوند اقدام ننماید. لحاظ کردن چنین شرطی برای کسانی که قرار است پاسدار دین و نگهبان قانون اساسی باشند، یک ضرورت انکار ناپذیر است.

سومین شرط، «آگاهی به مقتضیات زمان و مسایل روز» است. لازمه مصون ماندن از کج‌­اندیشی و انحراف در رأی و نظر، آگاه بودن از نیازهای زمان و مسایل روز است. در روایات دینی ما تأکید شده است: «کسی که نسبت به زمان خویش،آگاه باشد، مورد هجوم شبهات واقع نمی­شود.»

وجود این شرط در فقهای شورای نگهبان باعث می­ شود که آنها با آشنایی و تسلّط به شرایط زمان و مکان و نیازها و اقتضائات جاری جامعه کنونی، نسبت به بررسی مصوبات مجلس شورای اسلامی اقدام کنند.

بدین ترتیب، کسانی که از حیث علمی در درجه فقاهت بوده و از مسایل و نیازهای روز آگاهی داشته و از حیث اخلاقی نیز در مرتبه عدالت قرار دارند، وظیفه صیانت و پاسداری از شرع و قانون اساسی را برعهده دارند.

نحوه تعیین، عزل و استعفای فقها

به موجب اصل 91 قانون اساسی، انتخاب فقهای شورای نگهبان با مقام رهبری است. مقام رهبری، از میان فقیهان، کسانی را که واجد شایستگی و شرایط لازم برای عضویت در شورای نگهبان باشند، به این سِمَت منصوب می­کند. علاوه بر اصل 91، بند (6) اصل 110 نیز «نصب، عزل و قبول استعفای فقهای شورای نگهبان» را جزء وظایف و اختیارات رهبری دانسته است. بدین ترتیب، هرگاه یکی از اعضای فقیه شورای نگهبان نتواند وظایف خود را به درستی انجام دهد، مقام رهبری می­ تواند وی را بر کنار کند. همچنین اگر عضوی از فقها از سِمَت خود استعفا دهد، پذیرش استعفای وی با مقام رهبری است.

فقهای سابق شورای نگهبان

آیت‌الله غلامرضا ‌رضوانی

نام پدر: محمد کریم

تاریخ و محل تولد: 1309 - خمین

تحصیلات: اجتهاد

دوره عضویت: اول، سوم تا پنجم

سوابق: عضو مجلس خبرگان رهبری، تدریس خارج در نجف اشرف و تهران، نماینده حضرت امام(ره) و مقام معظم رهبری در بازار و رییس دیوان عدالت اداری.

توضیحات: وی از 1 اسفند 1358 تا 29 تیر 1362 به عضویت شورای نگهبان در آمد و پس از مدتی مجددا از 9 شهریور 1368 تافروردین 1392عضو این شورا بود.ایشان درشامگاه 30 فروردین 1392 دعوت حق را لبیک گفت.

آیت الله صادق اردشیر (آملی) لاریجانی

نام پدر: میرزا هاشم

تاریخ و محل تولد: 1339 - نجف

تحصیلات: اجتهاد

دوره عضویت: چهارم و پنجم

سوابق: عضو مجلس خبرگان رهبری، عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، عضو هیت علمی و هیات امنای دانشنامه جهان اسلام، رئیس هیات امنای موسسه تحقیقات رایانه‌ای علوم اسلامی، تدریس در دانشگاه و رئیس قوه قضائیه.

توضیحات: وی در مرداد 1388 به عنوان رئیس قوه قضائیه منصوب شد. پس از وی آقای هاشمی شاهرودی به شورای نگهبان پیوست.

آیت الله رضا استادی

نام پدر: حاج خداداد

تاریخ و محل تولد: 1316 - تهران

تحصیلات: اجتهاد

دوره عضویت: چهارم

سوابق: عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، عضو شورای عالی حوزه و مدیر حوزه علمیه قم، عضو مجلس خبرگان رهبری، عضو هیأت امنای دائرة المعارف اسلامی، عضو هیأت مدیره موسسه در راه حق و امام جمعه موقت قم.

توضیحات: آقای امامی کاشانی همراه با آقای خزعلی در مرداد 1378 از عضویت در شورای نگهبان استعفا دادند و به جای ایشان آقایان طاهری خرم آبادی و استادی به شورای نگهبان پیوستند.

آیت الله سید حسن طاهریخرم آبادی

نام پدر: سید حیدر

تاریخ و محل تولد: 1317 - خرم آباد

دوره عضویت: چهارم

تحصیلات: اجتهاد

سوابق: عضو مجلس خبرگان قانون اساسی، عضو شورایبازنگری قانون اساسی، رئیس مجمع مشورتیفقهیشوراینگهبان، عضو مجلس خبرگان رهبر ی، عضو هیأت رئیسهمجلس خبرگان رهبری، نماینده حضرت امام خمینی(ره) در سازمان حج ، نماینده حضرت امام خمینی(ره) در سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، نماینده حضرت امام خمینی(ره) و مقام معظم رهبریدر کشور پاکستان، عضو شورایمدیریت حوزه علمیه قم، عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، عضو هیات موسس دانشگاه قضاییقم و امام جمعه موقت تهران.

توضیحات: آقایامامیکاشانی همراه با آقایخزعلیدر مرداد 1378 از عضویت در شوراینگهبان استعفا دادند و به جایآنها آقایان طاهریخرم آبادیو استادیبه شوراینگهبان پیوستند. ایشان پس از مدتیبیماری، صبح روز شنبه ۱۶ شهریور ۱۳۹۲ در بیمارستان شهید بهشتیقم از دنیا رفت.

آیت الله محمدحسن قدیری

نام پدر: علی

تاریخ و محل تولد: 1315 - اصفهان

دوره عضویت: چهارم

تحصیلات: اجتهاد

سوابق: عضویت در هیات استفتائات حضرت امام خمینی)ره(، آیت الله اراکیو بخش استفتائات دفتر مقام معظم رهبری، امام جمعه بخش "رویدشت" اصفهان، و مدرس حوزه علمیه قم.

توضیحات: ویدر تیرماه 1380 در پیاستعفایآقایطاهریخرم آبادی، به عضویت شوراینگهبان درآمد و در مهرماه 1387 دارفانیرا وداع گفت.

آیت الله ابوالقاسم خزعلی

نام پدر: غلامرضا

تاریخ و محل تولد: 1304 - بروجرد

دوره عضویت: اول تا سوم

تحصیلات: اجتهاد

سوابق: عضو مجلس خبرگان قانون اساسی، مدیرکل بنیاد بین المللیغدیر، عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، عضو مجلس خبرگان رهبریو مدرس دانشگاه امام صادق(ع)

توضیحات: آقایخزعلیپس از استعفایآقایمهدویکنیبه عضویت شورا درآمد. ایشان همراه با آقایامامیکاشانیدر مرداد 1378 از عضویت در شوراینگهبان استعفا دادند و به جایآنها آقایان طاهریخرم‌آبادیو استادیبه شوراینگهبان پیوستند.

آیت الله محمدآقا امامی(کاشانی)

نام پدر: ابوتراب

تاریخ و محل تولد: 1310 - کاشان

دوره عضویت: اول تا سوم

تحصیلات: اجتهاد

سوابق: عضو مجلس خبرگان رهبری، عضو و دبیر جامعه روحانیت مبارز تهران، عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام، رئیس دیوان عدالت اداری، نماینده مجلس شورایاسلامی، امام جمعه موقت تهران و تولیت مدرسه عالیشهید مطهری

توضیحات: آقایامامیکاشانیهمراه با آقایخزعلیدر مرداد 1378 از عضویت در شوراینگهبان استعفا دادند و به جایایشان آقایان طاهریخرم آبادیو استادیبه شوراینگهبان پیوستند.

آیت الله محمد محمدیدعویسرایی(گیلانی)

نام پدر: محمدجعفر

تاریخ و محل تولد: 1307 - رودسر

دوره عضویت: اول تا سوم

تحصیلات: اجتهاد

سوابق: دبیر شوراینگهبان، رئیس دیوان عالیکشور، مشاور عالیقوه قضائیه، نماینده امام خمینی(ره) و مقام معظم رهبریدر دانشگاه‌ها، رئیس هیات عفو حضرت امام (ره)، حاکم شرع و رییس دادگاه هایانقلاب اسلامی، عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام، عضو شورایبازنگریقانون اساسی، عضو مجلس خبرگان رهبریو عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

توضیحات: ویدر اسفند 1373 به دلیل تصدیریاست دیوان عالیکشور از شوراینگهبان خارج شد و آقایهاشمیشاهرودیبه جایایشان منصوب شد.

آیت الله لطف الله صافی(گلپایگانی)

نام پدر: محمّد جواد

تاریخ و محل تولد: 1297 - گلپایگان

دوره عضویت: اول و دوم

تحصیلات: اجتهاد

سوابق: مرجع تقلید، عضو مجلس خبرگان قانون اساسیو دبیر شورای نگهبان.

توضیحات: ویدر تیرماه 1367 از عضویت در شوراینگهبان استعفا داد و پس از آن آقاییزدیاز سویحضرت امام خمینی(ره) به عضویت شوراینگهبان درآمد.

آیت الله یوسف صانعی

نام پدر: محمدعلی

تاریخ و محل تولد: 1316 - اصفهان

دوره عضویت: اول

تحصیلات: اجتهاد

سوابق: دادستان کل کشور، عضو شورایعالیقضاییو عضو مجلس خبرگان رهبری

توضیحات: آقایصانعی19 دی1361 از عضویت در شوراینگهبان استعفا داد و به جایویآقایربانیاملشیدر تاریخ 28 دیماه 1361 به شوراینگهبان پیوست.

آیت الله محمدرضا مهدویکنی

نام پدر: اسدالله

تاریخ و محل تولد: 1310 - تهران

دوره عضویت: اول

تحصیلات: اجتهاد

سوابق: وزیر کشور، نخست وزیر کابینه موقت پس از شهادت شهیدان رجائیو باهنر، عضو ستاد انقلاب فرهنگی، امام جمعه موقت تهران، دبیر جامعه روحانیت مبارز تهران، عضو مجلس خبرگان رهبریو رئیس دانشگاه امام صادق(ع).

توضیحات: ویدر 12 آذر 1359 به دلیل پذیرش وزارت کشور کابینه شهید رجاییاز عضویت در شوراینگهبان استعفا داد و به جایاو آقایخزعلیبه عضویت شوراینگهبان درآمد. آقایمهدوی کنیدر 21 بهمن 1360 پس از رحلت آقایربانیشیرازیمجددا به عضویت شوراینگهبان درآمد.

آیت الله محمد مهدیربانیرانکوهی(املشی)

نام پدر: ابوالمکارم

تاریخ و محل تولد: 1317 - املش

دوره عضویت: اول

تحصیلات: اجتهاد

سوابق: عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، عضو مجلس خبرگان قانون اساسی، عضو ستاد انقلاب فرهنگی، دادستان کل کشور و عضو شورای عالی قضایی، عضو مجلس خبرگان رهبری، نماینده مجلس شورایاسلامیو عضو شورایمرکزیحزب جمهوریاسلامی.

آیت الله عبدالرحیم ربانی(شیرازی)

نام پدر: بمونعلی

تاریخ و محل تولد: 1301 - شیراز

دوره عضویت: اول

تحصیلات: اجتهاد

سوابق: عضو مجلس خبرگان قانون اساسیو نماینده امام خمینی (ره) در استان فارس.

توضیحات: وی از اولین افرادیبود که مرجعیت حضرت امام خمینی(ره) را مطرح کرد. وییک بار در فروردین 1360 از سویگروهک فرقان، ترور شد تا اینکه در17 اسفند1360 در تصادفیمشکوک به دیار باقیشتافت.

فقهای کنونی شورای نگهبان

آیت الله احمد جنتی

(دبیر کنونی شورای نگهبان)

نام پدر: هاشم

تاریخ و محل تولد: 1305 - اصفهان

تحصیلات: اجتهاد

دوره عضویت: اول تا هفتم

سوابق: عضو مجلس خبرگان رهبری، عضو شورای بازنگری قانون اساسی، عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی، عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام، رئیس ستاد احیای امر به معروف و نهی از منکر، رئیس سازمان تبلیغات اسلامی، رئیس شورای هماهنگی تبلیغات اسلامی، عضو شورای عالی تبلیغات خارج از کشور، عضو و رئیس شورای مرکزی نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه ها، نماینده مقام معظم رهبری در امور بالکان، نماینده مقام معظم رهبری در اتحادیه انجمن های اسلامی دانش آموزان،امام جمعه موقت تهران، قم، اهواز و کرمانشاه، عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم،قاضی دادگاه های انقلاب اسلامی اهواز و دبیر شورای نگهبان ، رئیس مجلس خبرگان رهبری

توضیحات: وی با سابقه ترین عضو فقهای شورای نگهبان است و پس از منصوب شدن از سوی حضرت امام خمینی(ره) در اسفند 1358 در تمام ادوار شورای نگهبان حضور داشته است.

آیت ‌الله محمد مومن

نام پدر: عباس

تاریخ و محل تولد: 1319 - قم

تحصیلات: اجتهاد

دوره عضویت: اول تاششم

سوابق: عضو مجلس خبرگان رهبری، عضو شورای عالی قضایی، نائب رئیس مجلس خبرگان رهبری، عضو شورای عالی سیاستگذاری و رئیس حوزه علمیه قم، عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، عضو مجمع جهانی اهل بیت(س)، عضو هیئت امنای دانشگاه قم و رئیس دادگاه عالی قم.

آیت‌الله محمد ‌یزدی

نام پدر: علی

تاریخ و محل تولد: 1310 -اصفهان

تحصیلات: اجتهاد

دوره عضویت: دوم، چهارم، پنجم و ششم

سوابق: رئیس دفتر حضرت امام (ره) در قم، عضو مجلس خبرگان قانون اساسی، عضو مجلس خبرگان رهبری، نماینده مجلس شورای اسلامی، رئیس قوه قضاییه، رئیس دادگاه انقلاب اسلامی قم و باختران، عضو موسس و دبیر جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، عضو جامعه روحانیت مبارز تهران، امام جمعه موقت تهران، عضو هیأت امنای حوزه علمیه شهید شاه آبادی و عضو هیأت امنای دانشگاه فاطمیه قم.

توضیحات: در پی استعفای آقای صافی گلپایگانی در تیرماه 1367 ، آقای یزدی از سوی حضرت امام خمینی(ره) به جای وی به عضویت شورا درآمد. وی در سال 1368 به عنوان رییس قوه قضائیه منصوب شد. پس از پایان خدمت در قوه قضائیه در سال 1378 مجددا به عضویت شورای نگهبان در آمد.

آیت الله سیدمحمود هاشمی شاهرودی

نام پدر : سید علی

تاریخ و محل تولد: 1327- کربلا

تحصیلات: اجتهاد

دوره عضویت: سوم، پنجم و ششم

سوابق: عضو مجلس خبرگان رهبری، عضو موسس جامعه روحانیت مبارز عراق، موسس و رئیس مجلس اعلای انقلاب اسلامی عراق، رییس دایره المعارف فقه اسلامی، رئیس قوه قضائیه و عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

توضیحات: وی در اسفند 1373 به جای آقای محمدی‌ گیلانی به عضویت شورای نگهبان درآمد. در تیر 1378 به عنوان رییس قوه قضاییه منصوب شد و آقای یزدی به جای ایشان به عضویت شورای نگهبان درآمد. پس از پایان خدمت در قوه قضاییه مجددا در مرداد 1388 به جای آقای لاریجانی به عضویت شورای نگهبان درآمد.

آیت الله‌ سیدمحمدرضا مدرسی‌یزدی

نام پدر: سیدجواد

تاریخ و محل تولد: 1334 - یزد

تحصیلات: اجتهاد

دوره عضویت: پنجم، ششم و هفتم

سوابق: عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، سابقه سی سال تدریس در حوزه علمیه قم (بیش از دو دههدرس خارج فقه و اصول)،مدرس دانشگاه و عضو هیات امناء بنیاد ملی نخبگان.

آیت الله مهدی شب زنده‌دار

نام پدر: حسین

تاریخ و محل تولد: 1332 - داراب

تحصیلات: اجتهاد

دوره عضویت: ششم و هفتم

سوابق: عضو شورای عالی حوزه علمیه قم و نمایندگی شورای عالی در هیات امنای مرکز جهانی علوم اسلامی و سازمان مدارس و حوزه‌های علمیه خارج از کشور ، عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، عضو مجمع مشورتی‌ـ ‌فقهی شورای نگهبان، مدیر طرح نوین آموزش دروس خارج حوزه علمیه قم. مدیر موسسه‌ و مدرسه‌ بقیةالله‌(عج‌)

توضیحات: وی پس از رحلت آیت الله شیخ غلامرضا رضوانی خمینی در سال 1392 به عضویت شورای نگهبان منصوب شد.

«حقوق­دانان شورای نگهبان»

شرایط حقوق­دانان

در بخش دیگری از اصل 91، در مورد شرایط عضویت حقوق­دانان در شورای نگهبان چنین آمده است:

«... شش نفر حقوق­دان در رشته­‌های مختلف حقوقی، از میان حقوق­دانان مسلمانی که به وسیله رئیس قوه قضاییه به مجلس شورای اسلامی معرفی می­‌شوند و با رای مجلس انتخاب می­‌گردند.»

در این عبارت نیز به شرایط نیمی دیگر از اعضای شوری نگهبان و نحوه تعیین آنان اشاره شده است و تأکید دارد که این گروه باید «حقوق­دان» باشند. حقوق در یک معنا دانشی است که قوانین و مقررات موضوعه را تحلیل و بررسی می­ کند به کسی که از این دانش برخوردار باشد، حقوقدان گفته می‌شود.

حقوق­دانان شورای نگهبان باید مسلمان باشند. اسلام، اعتراف به وحدانیت خدا، رسالت حضرت محمد (ص) و معاد بوده و از لوازم آن، پایبندی عملی به احکام اسلام است.

نحوه تعیین، عزل و استعفای حقوق دانان

قانون اساسی در مورد نحوه تعیین حقوق­دانان، مراحل زیر را پیش­‌بینی کرده است:

الف- معرفی از سوی رئیس قوه قضاییه؛ در مرحله اول، رئیس قوه قضاییه تعدادی از حقوق­دانان واجد شرایط را به مجلس معرفی خواهد کرد و از آنجا که قوه قضاییه بیشترین ارتباط و شناخت را نسبت به جامعه حقوقی کشور دارد، از این ­رو، واگذاری این مسئولیت به رئیس دستگاه قضایی، منطقی به نظر می‌رسد.

ب- انتخاب توسط مجلس شورای اسلامی؛ از متن اصل 91 قانون اساسی در این مورد چنین بر می­‌آید که تعداد حقوق­دانانی که رئیس قوه قضاییه به مجلس معرفی می ­کند، باید بیش از تعداد افراد مورد نیاز باشند. عبارت «از میان حقوق­دانان» و نیز عبارت «انتخاب می­ شوند»، همین مطلب را می­ رساند. به عبارت دیگر، اگر تعداد افراد معرفی شده برابر با تعداد افراد مورد نیاز باشند، دیگر عمل مجلس، انتخاب از میان اشخاص معرفی شده نخواهد بود. گفتنی است